مرکز مطالعات استراتژیک بگین-سادات (BESA) در گزارشی تلاش کرده مزایا و نقاط قوت آذربایجان را به عنوان یکی از هم‌پیمانان اسرائیل به دولت جدید ترامپ یادآوری کند. این گزارش که با عنوان “آذربایجان: یکی از ارکان سیستم امنیت منطقه‌ای اسرائیل – مروری کوتاه برای دولت ترامپ” توسط زیو (ولادیمیر) خانین و الکس گرینبرگ نوشته شده بازتابی از رویکرد رژیم صهیونیستی نسبت به آذربایجان است.
گزارش با این عنوان شروع شده است: “امنیت اسرائیل به عنوان متحد اصلی ایالات‌متحده در خاورمیانه، یکی از اصول دولت ترامپ است. اظهارات نزدیکان ترامپ نیز به‌وضوح نشان می‌دهد که دکترین او شامل مفاد توسعه توافقنامه ابراهیم خواهد بود. در این زمینه، رهبری اسرائیل و دیپلماسی ملی – اعم از دولتی و عمومی – باید به طور عاقلانه توجه واشنگتن را به آن دسته از بازیگرانی معطوف کنند که در چشم‌انداز ژئوپلیتیکی مدیترانه شرقی و آسیای غربی مشارکت راهبردی طولانی مدت با اورشلیم دارند و می‌توانند در تشکیل دولت یهودی در “خاورمیانه جدید” موردنظر ترامپ نقش‌آفرینی مثبت داشته باشند.”
کارشناسان این اندیشکده براین‌باورند که: “«آذربایجان به‌دلیل داشتن طولانی‌ترین و جامع‌ترین تفاهمنامه همکاری مشترک با اسرائیل در میان ملت‌های مسلمان، شایسته توجه ویژه است.»
در دیدار دسامبر ۲۰۲۴ با رئیس‌جمهور آذربایجان، رهبران کمیته روابط عمومی آمریکا و اسرائیل (آیپک) اذعان کردند که ایالات متحده به طور کامل از حمایت دیرینه آذربایجان از اسرائیل و کمک به ثبات منطقه قدردانی نکرده است. روزنامه معاریو که این نشست را پوشش می‌داد، خاطرنشان کرد: «برای دولت ترامپ و دولت اسرائیل، آذربایجان ارزش قابل‌توجهی دارد.»
معاریو تاکید می‌کند که در پس‌زمینه تضعیف نفوذ ایران در خاورمیانه، «رهبر آذربایجان قادر است به کاهش تنش‌ها در منطقه‌ای که دولت آمریکا آن را دارای اهمیت استراتژیک بالایی می‌داند کمک کند.» “
در این گزارش نقاط قوت آذربایجان برای رژیم صهیونیستی به‌صورت زیر دسته‌بندی شده است:
“- تنها کشوری در جهان که ۳۰ سال شراکت نظامی- استراتژیک با متحد کلیدی ایالات‌متحده در خاورمیانه داشته است و در عین‌حال با دو رقیب ژئوپلیتیکی آمریکا یعنی روسیه و ایران همسایه است.
– آذربایجان با ایران ۷۶۵ کیلومتر مرز مشترک دارد که تهران تنها ۳۶۵ کیلومتر با آن فاصله دارد. آذربایجانی‌های ایران، بزرگترین اقلیت ایران بوده و تقریباً ۲۰ درصد از جمعیت ایران (۱۷.۷ میلیون) را تشکیل می‌دهند.
– برای امنیت انرژی اروپا حیاتی است و نفت و گاز ۱۷ کشور اتحادیه اروپا را به عنوان جایگزینی کلیدی برای روسیه تامین می‌کند.
– قطب مهم تجارت ترانزیت منطقه‌ای است و از نظر قلمرو، جمعیت، اقتصاد و قدرت نظامی بزرگترین کشور قفقاز جنوبی است.
– یک کشور سکولار با اکثریت مسلمان و ستون محتاطانه امنیت منطقه‌ای اسرائیل و کلید امنیت ایالات متحده بوده است.
– تنها کشور مسلمان در جهان که از اسرائیل در جنگ علیه حماس و حزب‌الله حمایت می‌کند.”
دلایل اثبات اهمیت ویژه آذربایجان برای امنیت ملی و توان دفاعی منطقه‌ای دولت یهود نیز اینگونه بیان می‌شود:
“از دهه ۱۹۹۰، آذربایجان کلید امنیت انرژی اسرائیل بوده است. یک منبع ارشد اطلاعاتی اسرائیل به اسرائیل‌هیوم گفت که منابع آذربایجان حتی قبل از عادی‌شدن روابط اعراب (۱۹۹۴) و کشف میدان‌‌های گازی بزرگ توسط اسرائیل (۱۹۹۹-۲۰۰۹) بسیار مهم بوده است. انرژی آذربایجان اقتصاد اسرائیل را در دهه‌‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ تقویت کرده و در طول انتفاضه دوم (۲۰۰۰-۲۰۰۴) تنها شریک قابل‌اعتماد اسرائیل در جهان اسلام بوده است. سفیر رژیم صهیونیستی در باکو خاطر نشان کرد: ما معتقدیم که دوستی واقعی در مواقع ضروری آزمایش می‌شود و فکر می‌کنم این دوستی بین کشورهای ما در آن دوران حساس به اثبات رسیده است.
اسرائیل هیوم در سال ۲۰۱۹ گزارش داد که آذربایجان بیش از ۶۰ درصد بنزین مصرفی اسرائیلیها را تامین می‌کند. گابی اشکنازی وزیر امور خارجه در سال ۲۰۲۱ اظهار داشت: آذربایجان متحد، دوست و بزرگترین تامین‌کننده منابع انرژی اسرائیل است. در سال ۲۰۲۲، وب‌سایت Zman.co.il اعلام کرد: «بخش اعظمی از سوخت اسرائیل از طریق آذربایجان تامین می‌شود – از بنزین برای خودروهای شخصی گرفته تا سوخت جت برای هواپیماهای جنگنده نیروی هوایی.» همانطور که وای‌نت در سال ۲۰۲۴ اشاره کرد، در طول اوج جنگ و زمانی‌که نیروهای مسلح اسرائیل به تامین بی‌وقفه سوخت نیاز داشتند، آذربایجان صادرات نفت خود به این کشور را تا ۵۵ درصد افزایش داد.
از اواخر دهه ۲۰۰۰، آذربایجان یکی از بزرگترین واردکنندگان محصولات نظامی اسرائیل بوده است، به طوری‌که ۶۰ تا ۶۹ درصد از واردات نظامی این کشور در دهه ۲۰۱۰ توسط اسرائیل تامین شده است. توافقنامه جدیدی نیز در سپتامبر ۲۰۲۴ بیت دو کشور منعقد گردید که علاوه‌بر میلیاردها دلار درآمدزایی برای اسرائیل موجب اشتغالزایی، تامین مالی توسعه‌‌های نظامی و کمک به پروژه‌‌های حیاتی امنیت اسرائیل گردید.
آذربایجان یکی از شرکای اصلی اسرائیل علیه ایران است و در حالی‌که ایران را یک تهدید وجودی می‌داند سال‌ها با ایران همکاری نیز داشته است. اعضای کنست در سال ۲۰۲۳ در پیامی جمعی به همتایان آذربایجانی خود اعلام کردند: «ما یک دشمن خطرناک مشترک داریم: ایران که تهدیدی برای نابودی هر دو ملت است.»
پایه و اساس این مشارکت برای مقابله با تهدید ایران، ۳۰ سال پیش در اکتبر ۱۹۹۵، در جریان دیداری در نیویورک بین اسحاق رابین نخست‌وزیر اسرائیل و حیدر علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان بنا نهاده شد. در این دیدار حیدر علی‌اف تأکید کرد که کشور او دارای موقعیت بسیار خوبی است و مرز طولانی و پرتنش آذربایجان با ایران و درخواست کمک در حوزه امنیتی زمینه شکل‌گیری این همکاری را فراهم آورد. در سال ۱۹۹۷، بنیامین نتانیاهو برای گفتگو با حیدر علی‌اف به آذربایجان سفر کرد و این دیدار انگیزه قابل‌توجهی برای مشارکت استراتژیک بین دو کشور ایجاد کرد.
در ادامه انستیتو واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک (WINEP) مدعی شده است: “از اکتبر سال ۲۰۰۳، زمانی‌که الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان شد، ایران همواره در تلاش بوده با ارعاب و تهدید آذربایجان را از همکاری با اسرائیل بازدارد. در این راستا در آگوست سال ۲۰۰۴ گروهی از افسران بلندپایه نظامی ایران از باکو بازدید کرده و از آذربایجان خواستند که همکاری امنیتی با اسرائیل را متوقف کند و از دریافت افسران نظامی و اطلاعاتی اسرائیل خودداری کند…
در ژوئن سال ۲۰۰۶، بنیامین بن الیزر، وزیر امور زیرساخت‌های رژیم صهیونیستی اظهار داشت: «آذربایجان کشوری مسلمان با جمعیت شیعه و هم مرز با ایران است. موقعیت این کشور برای ما بسیار جالب است.» مقامات دولتی در بیت‌المقدس اعتقاد دارند در صورت اجرای عملیات آمریکایی یا آمریکا و اسرائیل علیه ایران می‌توانند از خاک آذربایجان در راستای نیل به اهداف خود استفاده کنند.
در دسامبر سال ۲۰۰۶، سرتیپ اودید تیرا تاکید کرد: «ما باید با آذربایجان برای استفاده از پایگاه‌های هوایی در خاک آذربایجان هماهنگ باشیم و از حمایت اقلیت آذری در ایران نیز بهره ببریم.»
در سال ۲۰۰۸، وزیر امور خارجه تزیپی لیونی اظهار داشت: «روابط بسیار نزدیکی بین اسرائیل و آذربایجان در زمینه‌های استراتژیک مهم مانند امنیت و اشتراک اطلاعات وجود دارد.»
در سال ۲۰۰۹، معاون سفیر ایالات متحده در باکو، دونالد لو، در توصیف همکاری امنیتی بین اسرائیل و آذربایجان، از قول علی‌اف در سندی که به وزارت امور خارجه ارسال شد، نقل کرد: « علی‌اف در یک گفتگوی خصوصی اظهار داشت که این روابط شبیه کوه یخ است و نه دهم آن زیر سطح است.»
در فوریه سال ۲۰۱۲، آسوشیتدپرس اشاره کرد که آذربایجان به پایگاه مهم برای اطلاعات اسرائیل تبدیل شده است. در همان زمان، تایمز به نقل از یکی از عوامل موساد در باکو گزارش داد که ده‌ها عامل اطلاعاتی اسرائیل در آذربایجان فعال هستند. این عامل به این نشریه گفت: «سال گذشته ما حضور خود را افزایش دادیم و این ما را بسیار به ایران نزدیک کرده است.»
در مارس ۲۰۱۲، مجله فارین پالیسی گزارش داد: «اگر جت‌های اسرائیلی بخواهند پس از حمله به ایران در آذربایجان فرود بیایند، احتمالاً به آنها اجازه داده می‌شود. اسرائیل عمیقاً در آذربایجان جای گرفته است.»
سفر وزیر دفاع اسرائیل به باکو در سال ۲۰۱۴ «به عنوان مدرکی برای نشان دادن سطح بالای هماهنگی نظامی بین دو کشور بود.» در آن زمان، وی تأیید کرد که آذربایجان و اسرائیل «درگیر همکاری استراتژیک گسترده هستند.»
در سال ۲۰۱۵، مؤسسه مطالعات امنیت ملی (INSS) تاکید کرد که تهدید ایران به عنوان یک عامل متحدکننده عمل می‌کند، زیرا هر دو کشور آن را به عنوان یک “تهدید وجودی” می‌دانند. یک تحلیلگر برجسته اطلاعاتی اسرائیل در سال ۲۰۱۶ گزارش داد: «موساد حضور گسترده و قابل‌توجهی در آذربایجان دارد.»”
در ادامه گزارش آمده است:
“جنگ دوم قره‌باغ در سال۲۰۲۰ موقعیت منطقه ای اسرائیل را مستحکم‌تر کرد. در طول جنگ، آذربایجان بخش زیادی از خاک خود را که ۳۰ سال با حمایت ضمنی ایران اشغال شده بود، پس گرفت و مرز خود با ایران را ۱۰۰ کیلومتر افزایش داد. گلوبوس نوشت: در طول جنگ بین آذربایجان و ارمنستان، اسرائیل در کنار آذربایجان قرار گرفت، در حالی که ایران از ارمنستان حمایت کرد. اسرائیل هیوم خاطرنشان کرد: آرزوی ایرانی‌ها برای تضمین موفقیت ارمنی‌ها و حفظ حداقل طول مرز مشترک با آذربایجان، عملاً توسط باکو که در مقیاس وسیع به تسلیحات اسرائیل متکی بود، نافرجام ماند. یوسی کوپرواسر، رئیس سابق اداره تحلیل اطلاعات نظامی AMAN، در ماه فوریه گفت: «ایرانی‌ها آنچه در این جنگ اتفاق افتاد را دوست نداشتند زیرا وضعیت آنها را پیچیده کرد.
اسرائیل هیوم تاکید می‌کند: اثربخشی دوستی عمیق دو کشور در طول جنگ دوم قره‌باغ بر همه جهان آشکار شد و آذربایجان با سلاح‌های اسرائیل به پیروزی درخشانی دست یافت. وزیر امور خارجه آذربایجان افزود: آذربایجان در طول جنگ از حمایت واقعی دوست اسرائیلی خود برخوردار شد.
مؤسسه مطالعات امنیت ملی INSS اعتقاد داشت: «نتایج جنگ دوم قره‌باغ باعث افزایش تنش بین ایران و آذربایجان خواهد شد.» ایران تلاش کرد باکو را تحت فشار قرار دهد. در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دو رزمایش شبیه‌سازی استقرار نیرو را در نزدیکی مرز آذربایجان برگزار کردند، در حالی‌که تهران و گروه‌های نیابتی آن کمپین‌های تبلیغاتی ارعاب‌کننده‌ای را با هدف رهبری آذربایجان ترتیب داده بودند. آنها مدعی بودند که «علی‌اف دست نشانده رژیم صهیونیستی است» و «حکومت آذربایجان ۳۰ سال است که در دست صهیونیست هاست.»
نایب رئیس مجلس ایران در هشداری صریح به رهبر جمهوری آذربایجان گفت: «کمی تاریخ معاصر بخوانید تا از سرنوشت رهبرانی که به آمریکا و صهیونیسم اعتماد کرده‌اند مطلع شوید.»
در ادامه تبلیغات آشکار یهودستیزانه به کار گرفته شد و علی‌اف در تصویری ترسناک به عنوان یک یهودی مذهبی به تصویر کشیده شد. در همان زمان، در اکتبر ۲۰۲۲، وزیر دفاع رژیم صهیونیستی بنی گانتز از باکو بازدید کرد و بر “اهمیت روابط استراتژیک” بین دو کشور تاکید کرد. یک ماه بعد آذربایجان افتتاح سفارت خود در اسرائیل را اعلام کرد. در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، تحرکات و تلاش‌های ایران برای ارعاب آذربایجان و قطع روابط این کشور با اسرائیل ادامه یافت.”
گزارش با تلاش آذربایجان برای میانجیگری مابین اسرائیل و ترکیه و عادی‌سازی روابط ادامه می‌یابد:
“معاریو در دسامبر سال ۲۰۲۴ گزارش داد: «رئیس جمهور علی‌اف احتمالاً در در دولت ترامپ دوباره نقشی مشابه به عنوان میانجی ایفا خواهد کرد.»
در طول بحران ترکیه و اسرائیل در سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰، آذربایجان برای احیای گفتگو تلاش کرد. در ژوئن ۲۰۱۲، وب سایت IzRus، با تمرکز بر سیاست خارجی اسرائیل در اتحاد جماهیر شوروی سابق، با اشاره به “منابع دیپلماتیک در اورشلیم” گزارش داد: “مقامات در باکو سخت تلاش می‌کنند تا طرف‌های مقابل را آشتی دهند.” در همان سال، مؤسسه مطالعات امنیت ملی INSS خاطر نشان کرد: «با بدتر شدن روابط اسرائیل و ترکیه، ترکیه تمام تلاش خود را برای سرد کردن روابط آذربایجان و اسرائیل به کار بسته است. آذربایجان تاکنون درخواست‌های ترکیه را رد کرده است.»
گلوبوس به نقل از مقامات دولتی در اورشلیم با اشاره به اینکه علی‌اف در حال تلاش برای جلب رضایت اردوغان در عادی‌سازی روابط است، تاکید می‌کند: «اقدامات نظامی ارمنستان توسط ایران و روسیه حمایت می‌شود، در حالی‌که آذربایجان توسط اسرائیل و ترکیه حمایت می‌شود.»
در سال ۲۰۲۱، دستیار رئیس‌جمهور آذربایجان در روابط ترکیه و اسرائیل تأیید کرد: “ما علاقه‌مندیم اطمینان حاصل کنیم که متحدان ما نیز روابط دوستانه‌ای با یکدیگر دارند.»
تلاش برای عادی‌سازی روابط بین ترکیه و اسرائیل در نوامبر ۲۰۲۱ الی مارس ۲۰۲۲ با مشارکت ضمنی سرویس اطلاعات خارجی آذربایجان صورت گرفت که روابط نزدیکی با موساد و MIT دارد.
در پاییز سال ۲۰۲۲ مؤسسه مطالعات امنیت ملی INSS بیان کرد: «این واقعیت که آنکارا و اورشلیم هر دو به عنوان متحدان مهم باکو تلقی می‌شوند و پیروزی آذربایجان در جنگ دوم قره‌باغ تا حدودی به کمک‌های دریافتی از این دو کشور نسبت داده می‌شود، از جمله عواملی بود که به گرم شدن روابط ترکیه و اسرائیل در طول سال گذشته کمک کرد.» در اکتبر ۲۰۲۲، در جریان سفر بنی‌گانتز به باکو، آذربایجان خواستار تجدید روابط نظامی اسرائیل و ترکیه شد که منجر به اولین سفر وزیر دفاع اسرائیل به آنکارا در ۱۲ سال گذشته گردید.
کارشناسان مرکز مطالعات استراتژیک بگین- سادات (BESA)، آذربایجان را نمونه‌ای موفق از همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان و یهودیان می‌دانند که روابط اسرائیل و مسلمانان را تقویت می‌کند و می‌گویند: «یک قرن قبل از انعقاد پیمان ابراهیم، آذربایجان اولین کشور مسلمان مدرنی بود که چنین همکاری را با حضور نمایندگان یهودیان در پارلمان، نقش‌های ارشد دولت و رهبری نهادهای دولتی در دوران جمهوری دموکراتیک آذربایجان به نمایش گذاشت. آذربایجان تنها کشور مسلمان با یک شهرک بزرگ یهودی با بیش از ۳۰۰۰ سکنه است. همچنین این کشور تنها سرزمینی در جهان اسلام است که نام خیابان‌ها در آن به زبان عبری نیز نمایش داده شده است. همانطور که اسرائیل هیوم گزارش داد، آذربایجان تنها کشور مسلمان در جهان است که در آن در جشن‌ها و راهپیمایی‌های بزرگداشت پیروزی‌های نظامی، ساکنان محلی پرچم‌های اسرائیل را به نمایش می‌گذارند.»
در دسامبر سال ۲۰۲۴، رهبران آیپک یادآوری کردند که پس از تهاجم حماس به جنوب اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، شهروندان آذربایجانی برای ادای احترام به قربانیان، گل آورده و شمع روشن کردند و حتی نمایندگان پارلمان آذربایجان نیز با اسرائیلیها ابراز همدردی و همبستگی کردند.
این نگرش منحصر به فرد و مثبت نسبت به دولت یهود، که در جهان اسلام بی‌نظیر است، نشان‌دهنده رابطه استثنایی آذربایجان با اسرائیل است. در سال ۲۰۱۲، آویگدور لیبرمن وزیر امور خارجه اسرائیل اظهار داشت که آذربایجان می‌تواند به عنوان میانجی بین اسرائیل و جهان عرب عمل کند.
در سال ۲۰۲۰، دکتر بارام از مؤسسه تحقیقاتی ترومن در دانشگاه عبری اورشلیم تأکید کرد: «آذربایجان نقشی پشت پرده در تسهیل روابط اسرائیل با کشورهای خلیج‌فارس و کشورهای مسلمان میانه‌رو ایفا کرده است. من خودم شاهد دیدارهایی در باکو بین اسرائیلیها و شخصیت‌های ارشد جهان عرب بودم. بلافاصله پس از امضای توافقنامه ابراهیم، باکو به یکی از اولین مراکز برقراری تماس بین دیپلمات‌های اسرائیلی و امارات تبدیل شد.»
در سال ۲۰۲۳، رئیس جمهور هرتزوگ، خطاب به رئیس جمهور علی اف، اظهار داشت: «بر کسی پوشیده نیست که کشور شما یک ملت مسلمان است و اکثریت جمعیت آن شیعه هستند. با وجود این، عشق و علاقه بین مردمان ما نمونه‌ای از این است که چگونه می‌توانیم جهان را تغییر دهیم و به جلو برویم. همانطور که معاریو در دسامبر ۲۰۲۴ تاکید کرد، آذربایجان به عنوان “الگوی موفق همزیستی” بین مسلمانان و یهودیان عمل می‌کند.»”
منبع:
Vladimir (Ze’ev) Khanin, “Azerbaijan: One of the Pillars of Israel’s Regional Security System – A Brief Overview for the Trump Administration”, The Begin-sadat Center for Strategic Studies (BESA), January 15, 2025
