موسسه تحقیقات بیولوژیک اسرائیل IIBR (Israel Institute for Biological Research) که هدف موشک‌های ایران قرار گرفت به‌عنوان یکی از مراکز تحقیقاتی بسیار محرمانه و استراتژیک اسرائیل، سال‌هاست که نگرانی‌های جدی در محافل علمی و امنیتی بین‌المللی ایجاد کرده است. این مؤسسه که به‌صورت رسمی زیر نظر دفتر نخست‌وزیری اسرائیل فعالیت می‌کند و در عمل ارتباط تنگاتنگی با وزارت دفاع و جامعه اطلاعاتی این رژیم دارد. این موسسه در شهر نس‌زیونا (Ness Ziona) در نزدیکی تل‌آویو واقع شده و نقش محوری در امنیت زیستی و برنامه‌های دفاع بیولوژیک اسرائیل ایفا می‌نماید.
تاریخچه و ارتباطات
سابقه فعالیت اسرائیل بر روی سلاح‌های کشتارجمعی به سال ۱۹۴۸ برمی‌گردد. در آوریل ۱۹۴۸، دیوید بن‌گوریون، بنیان‌گذار و اولین نخست‌وزیر اسرائیل، نامه‌ای به یکی از مأموران آژانس یهود در اروپا به نام اهود آوریل (Ehud Avriel) نوشت و به او دستور داد تا دانشمندان یهودی اروپای شرقی را پیدا و استخدام کند که می‌توانستند «یا ظرفیت کشتار جمعی را افزایش دهند یا توده‌ها را درمان کنند؛ هر دو مهم هستند». یکی از دانشمندانی که آوریل استخدام کرد، اپیدمیولوژیست ۳۰ ساله‌ای به نام آبراهام مارکوس کلینبرگ (Avraham Marek Klingberg) بود که بعدها به یکی از دانشمندان برجسته اسرائیل در زمینه تسلیحات شیمیایی و بیولوژیکی تبدیل شد. او از اعضای مؤسس و سپس معاون مدیر مؤسسه تحقیقات بیولوژیکی اسرائیل (IIBR) در نس‌زیونا بود. [۱]
مؤسسه IIBR در سال ۱۹۵۲، زمانی‌که اسرائیل تصمیم گرفت مرکزی تخصصی برای تحقیقات بیولوژیک با کاربردهای دفاعی ایجاد کند، تاسیس شد. از همان ابتدا، IIBR مأموریت دوگانه‌ای را بر عهده داشت: هم تحقیقات پزشکی و هم توسعه توانمندی‌های دفاع بیولوژیک. در طول دهه‌های گذشته، این مؤسسه به‌طور پیوسته گسترش یافته و امروزه شامل چندین بخش تخصصی پیشرفته می‌شود که مهم‌ترین آنها بخش تحقیقات ویروس‌شناسی، واحد باکتری‌شناسی پیشرفته، آزمایشگاه‌های سموم و عوامل عصبی، واحد تحقیقات ژنتیک مولکولی است.
در قلب این مؤسسه، واحد بسیار محرمانه‌ای به نام (Hemad Bet) یا “واحد تحقیقات بیولوژیک ارتش اسرائیل” فعالیت می‌کند که ماهیت واقعی فعالیت‌های آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با وجود اینکه اسرائیل به‌صورت رسمی عضو کنوانسیون منع سلاح‌های بیولوژیک (BWC) است، اما این رژیم همواره از پذیرش بازرسان بین‌المللی برای بررسی فعالیت‌های این مؤسسه خودداری کرده است که این امر به‌طور طبیعی شک و تردیدهای زیادی را درباره ماهیت واقعی تحقیقات انجام شده در آن برانگیخته است. [۲]
شایعات و گمانه‌زنی‌هایی مبنی‌بر عملیات مخفیانه تسلیحات بیولوژیکی توسط اسرائیل در طول جنگ استقلال ۱۹۴۸، از جمله مسمومیت احتمالی منابع آب در شهرهایی مانند عکا و غزه، وجود دارد. این موضوع به دلیل محرمانگی شدید و تمایل افراد درگیر به سکوت، یک “تابوی ملی” در اسرائیل باقی‌مانده است. [۱]
در سال ۱۹۸۳، پروفسور کلینبرگ به اتهام جاسوسی برای شوروی مخفیانه دستگیر، محاکمه و محکوم شد. جزئیات این پرونده تا به امروز توسط نهادهای امنیتی اسرائیل بسیار محرمانه تلقی می‌شود. پنهان‌کاری در مورد ناپدید شدن کلینبرگ تا جایی پیش رفت که حتی خانواده‌اش مجبور به همکاری در این پنهان‌کاری شدند. این پرونده به طور گسترده‌ای به عنوان مخرب‌ترین مورد جاسوسی در اسرائیل تلقی می‌شود. [۱]
در سال ۱۹۹۸، اسرائیل سرانجام تأیید کرد که یک هواپیمای باری ال‌عال که در سال ۱۹۹۲ در آمستردام سقوط کرده بود، محموله‌ای حاوی DMMP (یک ماده شیمیایی دوگانه کاربرد که در تولید گاز عصبی سارین استفاده می‌شود) را برای IIBR حمل می‌کرد. این تأیید پس از شش سال پنهان‌کاری انجام شد و توجه بیشتری را به مرکز فوق محرمانه IIBR جلب کرد. [۱]
ساختار سازمانی این مؤسسه به‌گونه‌ای است که مدیریت آن را افراد با سوابق نظامی و امنیتی بر عهده دارند. بسیاری از روسای سابق این مؤسسه، مانند آویگدور شافران (Avigdor Shafferman)، دارای ارتباطات تنگاتنگی با جامعه اطلاعاتی اسرائیل از جمله موساد و شاباک بوده‌اند. این ارتباطات عمیق نظامی و امنیتی، این گمانه را تقویت می‌کند که فعالیت‌های مؤسسه IIBR فراتر از تحقیقات پزشکی و بیولوژیک صلح‌آمیز بوده و به حوزه‌های امنیتی و نظامی نیز کشیده شده است.
فعالیت‌ها و تحقیقات
مأموریت عمومی IIBR شامل تحقیقات کاربردی، توسعه و تولید در زمینه‌های زیست‌شناسی، شیمی، اکولوژی و بهداشت عمومی، و همچنین تحقیقات پایه است. تحقیقات این مؤسسه در زمینه‌هایی مانند فناوری DNA نوترکیب، بیوتکنولوژی تخمیر، مکانیسم‌های بیماری‌زایی ویروسی و باکتریایی، و تشخیص بیماری‌های عفونی انجام می‌شود. [۱]
بررسی ادبیات علمی منتشر شده توسط دانشمندان IIBR نشان می‌دهد که این مؤسسه درگیر طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های تحقیقاتی بوده که دلالت بر امکان تحقیق در مورد تسلیحات تهاجمی CBW دارد. این تحقیقات شامل تلاش برای شناسایی روش‌های سنتز گازهای عصبی (مانند تابون، سارین)، مطالعه عوامل بیماری‌زا مانند طاعون، حصبه و هاری و همچنین حشرات ناقل بیماری‌ها بوده است. تحقیق در مورد سموم نیز یک حوزه اصلی بوده است، از جمله استافیلوکوکوس انتروتوکسین (SEB)[1].
یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های IIBR، برنامه دفاع بیولوژیک ملی است. این مؤسسه مسئول اصلی توسعه واکسن‌ها و درمان‌های ضد عوامل بیولوژیک برای ارتش و شهروندان اسرائیلی محسوب می‌شود. در این راستا، تحقیقات گسترده‌ای روی خطرناک‌ترین عوامل بیماری‌زای شناخته شده از جمله سیاه‌زخم (Anthrax)، آبله (Smallpox) و ابولا (Ebola) تحقیق می‌کند. آنچه این تحقیقات را نگران‌کننده می‌سازد، ماهیت دوگانه (Dual-Use) بسیاری از این پروژه‌هاست. به این معنا که تحقیقاتی که به ظاهر برای مقاصد دفاعی و پزشکی انجام می‌شوند، می‌توانند به همان اندازه برای اهداف تهاجمی و نظامی نیز مورد استفاده قرار گیرند. برای مثال، توسعه یک واکسن برای یک ویروس خاص می‌تواند به معنای تحقیقات موازی بر روی نسخه‌های جهش‌یافته و خطرناک‌تر همان ویروس برای اهداف نظامی باشد. براساس گزارشات موجود IIBR روی پروژه‌هایی کار می‌کند که کاربردهای دوگانه دفاعی-تهاجمی دارند. این شامل توسعه سیستم‌های تحویل عوامل بیولوژیک (از جمله استفاده از حشرات مهندسی‌شده)، تحقیقات روی پاتوژن‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها و مهندسی ژنتیک ویروس‌ها برای افزایش کشندگی می‌شود. [۲]
اسناد و گزارش‌های متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد اسرائیل در طول دهه‌های گذشته برنامه‌هایی برای استفاده از عوامل بیولوژیک علیه دشمنان خود داشته است. در سال ۲۰۰۱، گزارش‌هایی منتشر شد که حاکی از آن بود که اسرائیل ممکن است از تحقیقات IIBR برای تولید سلاح‌های بیولوژیک علیه فلسطینی‌ها استفاده کرده باشد. همچنین در جریان همه‌گیری کووید-۱۹، این مؤسسه یکی از مراکز اصلی تحقیق بر روی ویروس SARS-CoV-2 بود و برخی تحلیلگران معتقدند که اسرائیل ممکن است از این تحقیقات برای اهداف نظامی-بیولوژیک استفاده کرده باشد.
ارتباط این مؤسسه با ارتش اسرائیل (IDF)، جامعه اطلاعاتی این رژیم و شرکت‌های اسلحه‌سازی اسرائیلی مانند Rafael و IAI نیز به شدت نگران‌کننده است. مؤسسه IIBR به‌صورت مستقیم با واحدهای جنگ بیولوژیک ارتش اسرائیل همکاری می‌کند و برخی از پروژه‌های آن به‌صورت مشترک با یگان ۸۲۰۰ که واحد سایبری و جنگ الکترونیک اسرائیل است، اجرا می‌شود. گزارش‌ها همچنین نشان می‌دهد که این مؤسسه در برخی عملیات‌های مخفی موساد نقش داشته است. در سال ۲۰۱۸، یک گزارش تحقیقی ادعا کرد که موساد از تحقیقات بیولوژیک IIBR برای ترور هدفمند افراد استفاده کرده است. بودجه این مؤسسه عمدتاً از طریق وزارت دفاع اسرائیل و کمک‌های مالی پنتاگون تأمین می‌شود و برخی شرکت‌های آمریکایی مانند Moderna نیز با این مؤسسه همکاری تحقیقاتی داشته‌اند. [۳]
فعالیت‌های مؤسسه تحقیقات بیولوژیک IIBR تهدیدات جدی برای امنیت بین‌الملل ایجاد می‌کند. نخست آنکه این فعالیت‌ها می‌تواند نقض آشکار کنوانسیون منع سلاح‌های بیولوژیک (BWC) باشد. با وجود عضویت رسمی اسرائیل در این کنوانسیون، امتناع مکرر این رژیم از پذیرش بازرسی‌های بین‌المللی، شبهه‌های جدی درباره توسعه سلاح‌های بیولوژیک در این رژیم ایجاد کرده است. دوم آنکه در صورت استفاده اسرائیل از سلاح‌های بیولوژیک علیه رژیمهای منطقه، این اقدام می‌تواند به یک فاجعه انسانی منجر شود و ثبات خاورمیانه را بیش از پیش تهدید کند. برخی گزارش‌ها از احتمال آزمایش این سلاح‌ها در مناطق فلسطینی خبر داده‌اند که در صورت صحت، نقض فاحش حقوق بشر و حقوق بین‌الملل خواهد بود.
سومین تهدید، احتمال نشت عوامل بیماری‌زا از این آزمایشگاه‌ها و ایجاد همه‌گیری‌های عمدی یا غیرعمدی است. با توجه به سابقه نشت ویروس از آزمایشگاه‌های بیولوژیک در دیگر نقاط جهان (مانند حادثه سارس در چین)، فعالیت‌های IIBR می‌تواند خطر شیوع بیماری‌های خطرناک را افزایش دهد. چهارمین تهدید، استفاده از تحقیقات این مؤسسه برای ترورهای بیولوژیک است. موساد در گذشته از سموم بیولوژیک برای ترور دانشمندان (مانند عماد مغریه) استفاده کرده و این مؤسسه می‌تواند در توسعه چنین ابزارهایی نقش داشته باشد. در پایان باید تأکید کرد که فعالیت‌های مؤسسه تحقیقات بیولوژیک IIBR به دلایل متعددی از جمله ماهیت محرمانه پروژه‌ها، همکاری نزدیک با ارتش و سازمان‌های جاسوسی اسرائیل، و امتناع از پذیرش بازرسی‌های بین‌المللی، تهدیدی جدی برای امنیت جهانی محسوب می‌شود.
